Từ tên gọi Actiso đã cho ta thấy cây này không phải có nguồn gốc tại Việt Nam, mà nó được si thực về nước ta từ thế kỷ 19, tác dụng nổi bật nhất là giúp bổ gan, mật, thông tiểu tiện. Hiện người ta đã có nhiều chế phẩm từ actiso và thị trường tiêu thụ trong nước khá lớn.

─────

A. TÊN GỌI

- Tên khoa học: Cynara scolymus L.

- Tên khác: Atiso, Ác ti sô

- Họ khoa học: Thuộc họ Cúc (Asteraceae)

─────

B. ĐẶC ĐIỂM TỰ NHIÊN

Actiso là cây mọc hoang dại ở những vùng đồi khô Địa Trung Hải, sau được trồng nhiều ở một số nước châu Âu và Bắc Phi và được di thực về Việt Nam từ thế kỷ thứ 19, có nhiều ở Đà Lạt, Sapa, Tam Đảo. Thuộc dạng cây thảo, cao chừng 1m hay hơn. Thân ngắn, có khía dọc và lông trắng như bông. Lá to, mọc so le, phiến lá khía sâu thành những thùy dài, mép có răng cưa tròn, đầu nhọn, mặt trên màu lục xám, mặt dưới phủ lông trắng dày, cuống lá mập.

Cụm hoa to mọc thành đầu tròn ở ngọn thân, bao bọc bởi những lá bắc rộng, dày màu đỏ tím hay tím lơ nhạt, Áctisô đế hoa nạc mang hoa toàn hình ống. Quả có mào lông, màu nâu sẫm.

C. THU HÁI, CHẾ BIẾT ACTISO

Bộ phận chính dùng làm thuốc là lá, thu hái lúc non hoặc bánh tẻ khi cây chưa ra hoa. Lá hái về, đem rửa sạch đất cát, để ráo nước, rồi hấp trong nồi có hơi cồn đang sôi trong 5 phút; sau đó, đem phơi nắng vừa hoặc sấy nhẹ cho khô.

Để tận dụng, rễ, thân và hoa ác ti sô cũng được dùng.

D. THÀNH PHẦN HÓA HỌC

Lá Actiso chứa hoạt chất cynarin, polyphenol, flavonoid, acid cafeic, acid chlorogenic, acid alcol, tanin. Lá non chứa nhiều hoạt chất hơn lá già.

Các dẫn xuất polyphenol giảm dần tùy theo nhiệt độ khi phơi sấy. Ở 20 - 25°c, các dẫn xuất này giảm 40%; ở 60°c, giảm 80%.

E. TÁC DỤNG DƯỢC LÝ

Dung dịch lá Actiso cho uống hoặc tiêm làm tăng lượng nước tiểu, làm giảm nồng độ cholesterol trong máu, tăng bài tiết mật.

Dùng Actiso ở mọi dạng thuốc đều không thấy triệu chứng độc.

G. CÔNG DỤNG CỦA ACTISO

- Lá Actiso được dùng phổ biến làm thuốc lợi mật, thông tiểu, giảm cholesterol trong máu, chữa viêm gan, thận, thấp khớp, phù nề. Liều dùng hàng ngày là 10 - 20g lá khô, cắt nhỏ, nấu vói 400 ml nước còn 100 ml, uống làm hai lần trong ngày. Có thể chế dạng cao lỏng, cao mềm hoặc cao khô rồi bào chế thành thuốc viên hoặc thuốc tiêm dưới da.

Xí nghiệp liên hợp Dược tỉnh Lâm Đồng trước đây đã chiết hoạt chất toàn phần của lá tươi Actiso rồi bào chế thành viên bao lấy tên là Cynaraphytol. Mỗi viên chứa 0,2g hoạt chất này tương đương vói 20 mg cynarin. Người lớn dùng 4 - 8 viên chia làm hai lần trước bữa ăn. Trẻ em tùy tuổi uống 1/4 đến 1/2 liều người lớn.

- Lá bắc ngoài của cụm hoa luộc ăn là thuốc trong chế độ ăn kiêng của những bệnh nhân bị bệnh tiểu đường vì có chứa insulin.

- Thân và rễ ác ti sô cũng được tận dụng để dùng vói công dụng như lá.

Thuốc lợi mật, nhuận gan, thông tiểu:

Thân Actiso, rễ Actiso mỗi loại 40g, hoa Actiso (20g), hương liệu thiên nhiên (lượng vừa đủ). Tất cả thái nhỏ, phơi hay sấy khô. Mỗi ngày dùng 6 - 12g chia làm hai lần.

Thuốc đã được một số xí nghiệp dược phẩm trong nước sản xuất dưới dạng trà túi lọc, mỗi túi chứa 2g.