A. TÊN GỌI

- Tên thường gọi: Chó đẻ răng cưa

- Tên khoa học: Phyllanthusurinaria L.

- Tên khác: Chó đẻ, Diệp hạ châu, rút đất, cam kiềm, khao ham (Tày)

- Họ khoa học: Thuộc họ Thầu dầu (Euphorbiaceae)

B. ĐẶC ĐIỂM TỰ NHIÊN

Chó đẻ răng cưa là cây thảo, cao 20 - 50 cm. Thân hình trụ, nhẵn, màu lục hoặc đôi khi màu hồng đỏ. Lá mọc so le, xếp sít nhau thành hai dãy trông như lá cây me, hai mặt nhẵn, mặt trên màu xanh lục, mặt dưới màu xám nhạt. Hoa mọc riêng lẻ ở kẽ lá, đơn tính cùng gốc, hoa đực ở đầu cành, hoa cái ở cuối cành.

Quả nang, hình cầu hơi dẹt, có gai nhỏ, hạt có 3 cạnh. Mùa hoa quả: tháng 4-9.

Còn có loài quả trơn nhẵn, tên khoa học là Phyllan- thusniruri L., cùng được dùng.

C. PHÂN BỐ, NƠI MỌC

Cây chó đẻ răng cưa phân bố chủ yếu ở vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới gồm miền Nam Trung Quốc, Ấn Độ, Campuchia, Lào, Thái Lan, Malaysia...

Ở Việt Nam, cây mọc hoang rải rác khắp nơi, trừ vùng núi cao lạnh, ưa ẩm và ưa sáng, thường mọc lẫn trong các bãi cỏ hoang, nương rẫy, ruộng, vườn.

D. BỘ PHẬN DÙNG, THU HÁI, CHẾ BIẾN

Cả cây, trừ rễ, thu hái quanh năm, dùng tươi hay phơi, sấy khô.

E. THÀNH PHẦN HÓA HỌC

Cả cây chó đẻ răng cưa chứa tanin, phenol, acid hữu cơ, phyllanthin, các favonoỉd như quercetin, kaempferol, rutin.

F. TÁC DỤNG DƯỢC LÝ

Trong những năm gần đây, trên thế giới và trong nước có nhiều công trình đã sử dụng cây thuốc này để trị viêm gan B. Với liều 900mg/ ngày, có tới 50% yếu tố lây truyền của HBV trong máu đã mất đi sau 30 ngày sử dụng vị thuốc này.

Những nghiên cứu tiếp theo vào năm 1999 cũng xác định những hoạt chất của cây chó đẻ có tác dụng gia tăng lượng nước tiểu, ngăn cản sự tạo thành những tinh thể calcium oxalate cũng như làm giảm kích thước những viên sỏi đã hình thành.

Những nghiên cứu sau đó cho biết cây chó đẻ có tác dụng lợi tiểu, tăng tiết mật và giãn cơ, đặc biệt là các cơ ở vùng  sinh dục tiết niệu và ống mật. Những tác dụng nầy  dẫn đến hiệu quả trục xuất sỏi. Ngoài ra, nghiên cứu  cũng cho biết tác dụng làm bể nhưng tinh thể cả tác dụng giảm đau kéo dài của cây chó đẻ cũng hổ trợ tốt cho việc chữa sỏi thận.

Cây chó đẻ đã được nghiên cứu dược lý thấy có tác dụng kháng khuẩn đối với tụ cầu vàng, trực khuẩn mủ xanh, trực khuẩn Coli, Shigella dysenteriae, S. flexneri. Cây còn có tính kháng nấm.

G. TÍNH VỊ

Đông y cho rằng, cây chó đẻ có vị ngọt, hơi đắng, tính mát, có tác dụng lợi tiểu, tiêu độc, sát khuẩn, tốn ứ, thông huyết, điều kinh, thanh cân, hạ nhiệt…, thường được dùng làm thuốc chữa các bệnh đau gan, đau thận, bệnh về đường tiết niệu, đường ruột, bệnh chứng ở ngoài da.

H. CÁC BÀI THUỐC LIÊN QUAN

Cả cây chó đẻ để tươi, rửa sạch, 40 - 60g, giã nát, đắp chữa vết thương, vết đứt chảy máu hoặc thêm nước và ít muối, gạn uống, lấy bã đắp chữa đinh râư, nhọt độc sưng đau. Để chữa bệnh chàm mạn tính, lấy cây chó đẻ vò nát, rồi xát nhiều lần liên tục trong ngày.

1. Chữa mụn nhọt lở loét lâu ngày, không liền miệng: Lá chó đẻ (50g), lá cây thồm lồm (50g), đinh hương (20g). Tất cả để tươi, giã nát, đắp.

2. Chữa sưng vú: Lá chó đẻ (30g), lá vông nem (30g), rửa sạch, giã nhỏ với ít muối, gói vào băng sạch, đắp, ray, ngày 2 - 3 lần.

3. Chữa kiết lỵ ra máu: Cả cây chó đẻ phơi khô (8 - 16g), cỏ sữa lá nhỏ (30g), rau giền gai (12g), thái nhỏ, sao vàng, sắc với 400 ml nước còn 100 ml, uống làm hai lần trong ngày.

4. Chữa viêm gan, vàng da: Cả cây chó đẻ (20g) băm nhỏ với gan lợn (100g) nấu nhiều lần, lấy nước đặc, uống trong ngày. Có thể thêm vài lát dứa (Tỉnh hội y học dân tộc Đà Nẵng).

Hoặc chó đẻ (8g), nhân trần (12g), lá dành dành (12g), rau má (12g), biển súc (8g), sài đất (8g), cây nọc sởi (8g), đơn kim (8g), tinh tre (8g), hà thủ ô trắng (8g). Tất cả thái nhỏ, phơi khô, sắc uống làm hai lần trong ngày.

5. Chữa viêm gan siêu vi:

- Diệp hạ châu, nhân trần nam mỗi vị 16g, vỏ bưởi (phơi khô, sao) 4g, hậu phác 8g, thổ phục linh 12g.

- Nếu cơ thể mệt mỏi, quá suy nhược cho thêm: rễ đinh lăng 12g

- Nhiệt nhiều cho thêm: rau má 12g, hạt dành dành 12g, báng tích nhiều gia vỏ đại 8g

(Nhân trần và thổ phục linh tăng tác dụng giải độc, chống siêu vi. Thêm vỏ bưởi, hậu phác âm nóng giúp kiện tỳ để trung hòa bớt tính mát của nhân trần và diệp hạ châu khi sử dụng lâu dài).

6. Chữa viêm gan B:

Chó đẻ răng cưa 30g, sài hồ 12g, nhân trần 12g, chi từ 8g, hạ khô thảo 12g, sắc (nấu) uống mỗi ngày 1 thang.

7. Chữa suy gan do rượu, sốt rét nhiễm độc do môi trường hoặc các trường hợp hay nổi mẩn do huyết nhiệt:

Diệp hạ châu đắng 12g, cam thảo đất 12g. Tất cả đem sắc nước uống hàng ngày

8. Chữa suy gan (do sốt rét,ứ mật, nhiễm độc, sán lá):

Chó đẻ răng cưa sao khô 20g, cam thảo đất sao khô 20g, sắc nước uống hằng ngày.