Hoài sơn hay còn được biết đến với tên gọi dân giã là củ mài, ngoài công dụng dùng làm thực phẩm thì đây còn là vị thuốc dùng từ xa xưa, có tác dụng bồi bổ cơ thể, dưỡng tâm, ích khí rất tốt.

─────

A. TÊN GỌI

- Tên thường gọi: Hoài sơn

- Tên khác: Củ mài, Sơn dược, Mằm chén (Tày), Mằn ôn (Nùng), Hìa dòi (Dao), Khoai mài, Mán địn, Co mằn kép (Thái), Glờn (Kdong).

- Tên khoa học: Dioscorea persimilis Prain et Burk. (Dioscorea oppositifolia Lour.)

- Họ khoa học: Dioscoreaceae.

Củ mài rừng

─────

B. ĐẶC ĐIỂM TỰ NHIÊN

Củ mài là cây mọc hoang nhiều ở các tỉnh miền núi phía Bắc nước ta, hiện nay cũng được trồng khá nhiều, cây dạng dây leo tựa như cây củ từ, củ mỡ ở dưới vùng đồng bằng, trung du. Trong thực tế, do giống với nhiều cây dây leo lấy củ làm thực phẩm mà nhiều người (kể cả người vùng núi) cũng không nhận biết được cây củ mài trong tự nhiên. Tuy nhiên, cần chú ý củ mài vùng núi đá cũng khác so với củ mài mọc ở núi đất, củ mài trên rừng khác với củ mài được trồng đại trà.

Đặc điểm của củ mài là có bộ phận củ cắm sâu, thẳng xuống dưới đất đến hơn 1m, đường kính 4 - 10cm với nhiều rễ con. Thân cây nhẵn hơi có góc cạnh, ở kẽ lá có những củ con gọi là “thiên hoài” hay “dái củ mài”. Lá mọc so le hay mọc đối, hình tim, đôi khi hình mũi tên, không lông, dài 10 - 12cm, rộng 8-10cm, nhẵn, chóp nhọn, có 5-7 gân gốc, cuống dài 1,5 – 3,5cm. Cụm hoa đơn tính gồm các bông khúc khuỷu, dài 40cm, mang 20-40 hoa nhỏ màu vàng; hoa đực có 6 nhị. Quả nang có 3 cánh rộng 2cm. Hạt có cánh mào. Mùa hoa vào tháng 7-8. Mùa quả vào tháng 9-11.

Các bác hãy xem video dưới đây để nhận biết cây củ mài trong tự nhiên:

─────

C. THU HÁI, CHẾ BIẾN

Củ mài chứa nhiều dinh dưỡng, nên đào về trong vòng 3 ngày phải chế biến luôn không sẽ thối, hỏng. 

Nếu muốn dùng ngay có thể chế biến đơn giản bằng cách rửa sạch đất, gọt vỏ rồi cho vào lò sấy trong 2 ngày hai đêm, lấy ra phơi khô là dùng được.

Muốn để lâu dài, có hình thức đẹp thì bắt buộc phải chế biến theo có 3 giai đoạn sấy diêm sinh như sau::

Lần 1: Sau khi gọt vỏ đem xông diêm sinh với tỷ lệ 110kg củ mài - 2kg diêm sinh. Trong lò sấy xếp củ mài thành hình cũi lợn để cho các củ đều hưởng được hơi diêm sinh. Sau khi sấy 2 ngày 2 đêm, cần ủ lại một đêm, rồi phơi nắng nhỏ hoặc sấy nhẹ cho khô. Đem ngâm nước lã 2 ngày 2 đêm rồi rửa sạch và phơi nắng cho khô.

Lần 2: Lại xếp hoài sơn vào lò như lần trước rồi đốt diêm sinh trong 1 ngày 1 đêm, tỷ lệ 100kg củ mài - 1kg diêm sinh. Khi nào củ mài mềm như chuối là được. Nếu chưa mềm cần sấy diêm sinh lại. Sấy xong ủ trong vại, đậy vại bằng bao tải có nhúng nước. Đợi một ngày 1 đêm, đem ra sửa chữa củ mài cho đều đặn rồì đặt lên ván mà lăn. Lăn đến khi hai đầu củ mài lõm vào. Đem phơi nắng nhỏ hoặc sấy nhẹ cho hơi khô, sửa lại lần nữa cho miếng củ mài thật đẹp rổi lại lăn lần nữa cho nhẵn bóng và phơi thật khô. Nhúng nhanh vào nuớc lấy ra dùng giấy ráp đánh cho bóng.

Lần 3: Trước khi đóng hòm lại sấy diêm sinh lần nữa, tỷ lệ 100kg củ mài - 200g diêm sinh. Sấy trong 1 ngày 1 đêm. Khi đóng hòm cần phải phân loại ra nhiều hạng. Hạng nhất: 4 khúc hoài sơn nặng 500g. Hạng hai phải 6 khúc. Hạng ba tám khúc, hạng bốn 10 khúc, hạng năm 12 khúc và hạng sáu 14 khúc nặng 500g.

Củ mài có nhiều nhớt bên ngoài, do vậy rất dễ bị thối nếu không chế biến ngay

─────

D. THÀNH PHẦN HÓA HỌC 

Theo các nhà nghiên cứu Nhật Bản, trong củ mài, ngoài tinh bột ra tcòn có chất muxin là một loại protit nhớt, allantoin, axit amin, acginin và cholin. Ngoài ra còn có mantaza là mem tiêu hóa mantoza. về mặt thực phẩm, trong củ mài có chừng 63,25% chất bột, 0,45% chất béo, 6,75% chất protit. Gần đây người ta có tìm thấy trong một số giống Dioscorea chất saponin có nhân sterol.

─────

E. TÁC DỤNG DƯỢC LÝ

- Chất muxin hòa tan trong nước; trong điều kiện axit loãng và nhiệt độ phân giải thành chất protit và hydrat cacbon. Có tính chất bổ.

- Ở nhiệt độ 45-55°C khả năng thủy phân chất đường của men trong hoài sơn rất cao, trong axit loãng trong 3 giờ có thể tiêu hóa 5 lần trọng lượng đường.

─────

F. TÍNH VỊ VÀ CÔNG DỤNG

Vị thuốc hoài sơn có vị ngọt, tính ôn, quy vào kinh Thái âm tỳ, Thái âm phế và Thiếu âm thận, công dụng bổ tỳ vị, phế và thận.

Liều dùng: 10-30g; 6-10 (dạng bột).

─────

G. ỨNG DỤNG LÂM SÀNG

Theo kinh nghiệm y học cổ truyền, hoài sơn có thể dùng phối hợp linh hoạt với nhiều vị thuốc khác để phát huy hết tác dụng dược lý.

- Phối hợp với nhân sâm, bạch truật và phục linh dưới dạng sâm linh bạch truật hoàn, trong trường hợp kém ăn, ỉa chảy và mệt mỏi do tỳ, vị kém. 

- Phối hợp với bạch truật, phục linh và khiếm thực trong trường hợp thấp nặng do tỳ kém biểu hiện như khí hư hơi đục (trắng) và loãng và mệt mỏi.

- Phối hợp với sơn thù du và thỏ ti tử, trong trường hợp thận kém biểu hiện như khí hư và Đau lưng dưới.

- Phối hợp với hoàng bá và xa tiền tử, trong trường hợp thấp nặng chuyển thành nhiệt biểu hiện như khí hư vàng.

- Phối hợp với hoàng kỳ, thiên hoa phấn, sinh địa hoàng và cát căn trong trường hợp đái tháo đường có biểu hiện như rất khát, uống nhiều, ăn nhiều, đi tiểu nhiều và mệt mỏi.

- Phối hợp với sơn thù du và sinh địa hoàng dưới dạng lục vị địa hoàng hoàn, trong trường hợp thận suy dẫn đến mộng tinh.

- Phối hợp ích chí nhân và tang phiêu tiêu, trong trường hợp thận suy dẫn đến tiểu nhiều.

- Phối hợp Hoài sơn với sa sâm, mạch đông và ngũ vị tử, trong trường hợp ho mạn tính do phế suy.

Củ mài được đào trên rừng về

─────

H. NHỮNG BÀI THUỐC DÙNG CỦ MÀI

1. Canh sườn lợn, củ mài bổ tỳ, kiện vị

Nguyên liệu: Xương sườn lợn, củ mài tươi mỗi loại 300g, Ngô ngọt nửa bắp, gừng tươi 1 củ, hành hoa 1 cây.

Cách làm: Xương sườn rửa sạch, gừng thái sợi, miếng mỏng cho vào nồi nước ninh khoảng 15 phút.

Củ mài rửa sạch gọt vỏ (vì có nhớt và để lâu sẽ bị thâm nên gọt xong nên cho vào nồi nước dùng luôn) ướp nhanh muối gia vị và chút gừng cho ngấm rồi cho vào nồi nước dùng ninh tiếp khoảng 20 phút nêm gia vị, cho chút hành lá cho thơm. Khi củ mài chín mềm, bở là được. Canh này thưởng thức như món súp khai vị hoặc ăn cùng cơm đều rất ngon. 

2. Cháo củ mài tươi:

Công dụng: Khỏe Tỳ, ích Khí, dưỡng Tâm. Dùng cho người yếu Tỳ Vị, tiêu hóa kém, hay giật mình, ra mồ hôi trộm.

Nguyên liệu: Củ mài tươi 100g, (khô 45g), bột mì 100g, hành, gừng, đường vừa đủ.

Cách làm: Rửa sạch củ mài, gọt vỏ, giã nhỏ hay mài vụn. Cho tất cả vật liệu nước vừa đủ, nấu vừa chín thành cháo bột. Ăn lúc đói .

Có thể nấu chung với gạo, thành cháo, thêm Đại Táo bỏ hột.

Tác dụng bổ khí huyết, khỏe tỳ vị, hợp với người già yếu, khí huyết không thông, kém dinh dưỡng, người gầy yếu .

3. Rượu hoài sơn:

Tác dụng: Giảm đau, định thần kinh, giải độc, hồi xuân, cường tinh

Nguyên liệu: Hoài sơn 400g, Đường 500g, Rượu trắng loại ngon 3 lít. Cho vào bình để chỗ im mát, 1 tháng chất thuốc ra hết. Mỗi ngày uống sáng, chiều trước khi ăn cơm một ly nhỏ.

4. Hoài sơn nấu canh chung với Kỷ tử:

Tác dụng: dưỡng âm, ích trí .

5. Hoài sơn nấu chung với thịt lợn.

Tác dụng: Bồi bổ cho người yếu mệt, mới ốm dậy.

Chú ý: Quá bổ, người trung niên, người già béo phì, không nên dùng . 

6. Đơn thuốc trẻ con đi đái nhiều:

Hoài sơn, bạch phục linh tán nhỏ, trộn đều. Mỗi lần cho uống 8g.

7. Chữa mụn nhọt:

Hoài sơn tươi giã nhỏ đắp lên chỗ mụn nhọt.

8. Thuốc bổ dùng trong những bệnh về dạ dày và ruột:

Hoài sơn 10g, bạch truật 8g, phục linh 6g, trần bì 5g, nước 400ml. Chia làm 2 lần uống trong ngày.