Ké đầu ngựa có vị cay đắng, tính ấm quy vào kinh phế, đây là vị thuốc quan trọng có trong toa căn bản của Đông y.

─────

A. TÊN GỌI

- Tên khoa học: Xanthium sirumarium.

- Tên khác: Thương nhĩ tử, Phắt ma, Mác nháng (Tày)

- Họ khoa học: Thuộc họ Cúc Asteraceae.

─────

B. ĐẶC ĐIỂM TỰ NHIÊN

Ké đầu ngựa là loại cây nhỏ cao nhừng 1 - 2m, thân có khía răng và phân nhiều cành. Cây thường mọc hoang ở các vùng đồi núi, hiện nay được trồng để làm thuốc. Lá mọc so le, phiến lá hơi 3 cạnh, mép có răng cưa có chỗ khía hơi sâu thành 3-5 thùy, có lông ngắn cứng. Cụm hoa hình đầu có thứ lưỡng tính ở phía trên, có thứ chi gồm có hai hoa cái nằm trong hai lá bắc dày và có gai.

Quả ké đầu ngựa thực chất là quả giả (cắt đôi thấy ở trong có hai quả thực) hình thoi, có móc, có thể móc vào lông động vật, trẻ nhỏ vẫn nghịch bỏ vào tóc nhau rất khó gỡ ra.

Chùm quả ké đầu ngựa

─────

C. TÍNH VỊ VÀ CÔNG DỤNG

Đông y đánh giá, ké đầu ngựa có vị cay đắng, tính ấm quy vào kinh phế, đây là vị thuốc quan trọng có trong toa căn bản của Đông y.

─────

D. CÁC BÀI THUỐC LIÊN QUAN

1. Toa căn bản trong Đông y:

Ké đầu ngựa, rễ cỏ tranh, rau má, nhọ nồi, cỏ mần trầu, cam thảo nam, củ sả, gừng tươi, mơ tam thể mỗi vị 10g, vỏ quýt 5g. Tất cả thái nhỏ, phơi khô, sắc với 800 ml nước còn 300 ml, uống làm 3 lần trong ngày.

Thuốc có 6 tác dụng chính là nhuận tiểu, nhuận gan, nhuận tràng, nhuận huyết, giải độc và kích thích tiêu hóa, nó được xem như phép hòa trong Đông y.

2. Chữa sưng tấy, mụn nhọt, lở ngứa:

Bồ công anh 20g; sài đất, quả ké đầu ngựa, kim ngân hoa mỗi vị 10g, cam thảo đất 5g.

Tất cả phơi khô, giã nhỏ, hãm với nước sôi, uống trong ngày.

3. Chữa tê thấp, đau nhức gân xương:

Hy thiêm 150g; hà thủ ô đỏ, cỏ xước, ké đầu ngựa, khúc khắc, tỳ giải, bạch đầu ông mỗi vị 50g.

Tất cả thái nhỏ, nấu thành cao mềm, rồi pha với đường và 250ml rượu 35°. Ngày uống 2 - 3 lần, mỗi lần 1 thìa canh trước bữa ăn và trước khi đi ngủ.

Hoặc hy thiêm 60g; vòi voi 40g; ké đầu ngựa, lá lốt, thiên niên kiện mỗi vị 20g, thạch xương bồ 10g.

Tất cả thái nhỏ, phơi khô, sắc với 400ml nước còn 100ml, uống làm hai lần trong ngày. Dùng 3 đợt, mỗi đợt 15 ngày, cách nhau một tuần.

4. Chữa đau răng: 

Sắc nước quả ké đầu ngựa, ngậm lâu lại nhổ, không nuốt. Ngậm nhiều lần.

5. Mũi chảy nước trong, đặc: 

Quả ké đầu ngựa sao vàng tán bột. Ngày uống 4-8g.

6. Hỗ trợ điều trị bệnh bướu cổ, thiếu I-ốt: 

Ngày uống 4-5 g quả hay cây ké đầu ngựa dưới dạng thuốc sắc (đun sôi, giữ sôi 15 phút).

Video giới thiệu về cây Ké đầu ngựa:

─────

E. KIÊNG KỴ

- Nhức đầu do huyết hư không nên dùng.

- Không dùng quả ké đầu ngựa đã mọc mầm.

- Ké đầu ngựa nhập từ Trung Quốc là quả của cây Xanthium sibiricum Patrin ex Widder.

- Phụ nữ đang mang thai, trẻ em dưới 6 tuổi cần sử dụng theo chỉ định.

- Trong sách cổ nói dùng ké đầu ngựa phải kiêng thịt lợn, nếu không sẻ nổi quầng đỏ khắp mình.

─────

F. THAM KHẢO THÊM

1. Thành phần hóa học:

- Hiện nay chưa rõ hoạt chất của quả ké đầu ngựa là gì. Mới biết rằng trong đó có chừng 30% chất béo, 1,27% một chất glucozit gọi là xanthostrumarin tương ứng với chất datixin, chưa rõ tính chất 3,3% nhựa và vitamin C, saponin,

- Carboxy atractylozit ở dạng muối có tác dụng hạ đường huyết rất mạnh, có độc tính.

- Xanthetin và xamhamin là những chất có tác dụng kháng khuẩn.

Toàn cây chứa nhiều I-ốt. Trong hai năm 1969 và 1970, Đỗ Tất Lợi, Phạm Kim Loan và Nguyên Văn Cát (Truờng đại học dược khoa Hà Nội) đã định tính và định lượng iốt trong cây ké Việt Nam thấy rằng dù cây ké đầu ngựa mọc ở đâu đều có chứa iốt với hàm lượng khá cao. Lá hoặc thân chứa trung bình 200 microgam, 1g qủa chứa 220-230 microgam, nước sắc 15 phút cô thành cao chứa 300 microgam trong 1g cao: Nếu nấu lâu 5 giờ có thể chứa tới 420-430 microgam trong 1g cao. Trên cơ sở phân đã đề nghị dùng ké trong điều trị bướu cổ.

2. Tác dụng dược lý:

- Chưa thấy có tài liệu. Trong hai năm 1969, 1970 Tổng cục lâm nghịêp Việt Nam đã dùng cao ké đầu ngựa chế thành viên chữa bướu cổ tại một số lâm trường miền núi. Kết quả đạt trên 80%.

- Qua những tài liệu cũ, quả ké đầu ngựa dùng chữa những trường hợp da xù xì màu đỏ như bị hủi. Tại nhiều vùng ở Việt Nam, Liên Xô cũ và Trung Quốc nhân dân vẫn dùng ké uống chữa mẩn ngứa, mụn nhọt và bướu cổ.